Historia górnictwa rud miedzi rejonu Miedzianki i Ciechanowic k/Jeleniej Góry (Rudawy Janowickie).

Część II. Ciechanowice  

Stanisław Piotrowski

     Ciechanowice (1203 r. – Rudelfesdorf, 1278 r. – Rudolphi villa, 1455 r. – Rudilsdorff, 1660 r. – Rudelssdorff, 1743 r. – Rudel und Jagendorff, 1751 r. – Rudelsdorf Jägendorf, 1754 r. – Rudelstadt, 1765 r. – stadt Rudelstadt, 1782 r. – Rudelstadt, 1945 r. – Radlice, 1946 r. – Ciechanowie) należą do najstarszych wsi na obrzeżu Rudaw Janowickich.

W 1203 r. ks. Henryk Brodaty nadał obszar 500 włók cystersom z Lubiąża i prawdopodobnie wówczas to powstaje pierwsza osada (1 włóka reńska = 30 mórg = 7,6 ha).

Następnie w 1278 r. klasztor z Lubiąża nadaje 10 włók rycerzowi Albertowi von Hayn. W okresie wojen husyckich Ciechanowice należały do znanego rodu von Tschirnhausów. Po nich właścicielami zostali von Reichenbachowie. W okresie wojny trzydziestoletniej następuje kolejna zmiana właściciela miejscowości; w 1622 r. majątek objął Geogr. von Polsnitz. W 1660 r. majątek i wieś przeszły w ręce barona Hansa Christopha von Schweinitza (zm. w 1668 r.) i jego potomków. Następuje ożywienie wsi; Ciechanowice stają się osadą targową. Ponadto w okolicy prowadzi się rozpoznawcze roboty górnicze w poszukiwaniu złóż miedzi i ołowiu. Pozostały po nich ślady hałd, jednak żadne przekazy się nie zachowały.  W 2. poł. XVII w. Ciechanowie stają się głównie ośrodkiem targowym, a większość mieszkańców utrzymuje się z tkactwa i handlu płótnem.

XVIII w. to największy rozkwit miejscowości. W 1747 r. baron von Schweinitz zakłada gwarectwo oraz odrębny od Miedzianki urząd górniczy w Ciechanowicach. Uzyskuje też dla miejscowości prawo do cotygodniowych jarmarków.  Wtedy na tym terenie był jedynie wylot sztolni „Kupferberg Stollen” odwadniającej kopalnie Jagwitza w Miedziance oraz należąca do niego huta. Schweinitz drąży sztolnie „Heleny” i „Ober”. Niektóre źródła podają, że drążył również sztolnię „Adler“ nad Bobrem, która miała 220 m długości i pracowała do 1849 r. Ale informacja ta jest niepewna a nazwa „Adler” pojawia się jedynie przy omawianiu szybów. Schweinitz szybko kończy wydobywcze prace górnicze ołowiu w Górach Ołowianych i pod tą samą nazwą, „Fröhlicher Anblick”, zakłada nową kopalnię na północny-zachód od szybu „Adler”. W 1754 r. baron Fryderyk von Schweinitz uzyskuje dla Ciechanowic prawa miasta górniczego. W związku z budową kopalni wybudowano osiedle górnicze Orlinek. Działały wówczas 4 kopalnie: „Adler”, „Fröhlicher Anblick”, „Elizabeth Christine” i „Gute Nachbarschaft”, które zatrudniały 40 górników, m.in. z Saksoni i z Gór Harzu. Niestety dochód przynosiła jedynie kopalnia „Adler”. W 1760 r. z powodu małej rentowności czynne są tylko 2 kopalnie. W 1769 r. zamknięta zostaje trzecia kopalnia, a udziały barona von Schweinitz (zm. w 1668 r.) zostają sprzedane. Następuje upadek gwarectwa. Część z udziałów nabywa w latach 1781-83 hr. von Reden z Bukowca, który znacznie rozwinął wydobycie rud z maksimum w roku 1784. Jednakże dalsza eksploatacja okazała się nieopłacalna. W 1770 r. następuje okresowe zahamowanie robót górniczych. W 1771 r. Ciechanowice zostają sprzedane na licytacji a nowy właściel (niestety nie mamy przekazów, kto nim był) nie był zainteresowany górnictwem, Znosi on „wolność górniczą” dla górników z Orlinka. Wyższy Urząd Górniczy decyduje, że tylko kopalnia „Adler”, jako przynosząca zyski, pozostanie czynna. Powstaje nowe gwarectwo. Jednakże już w 1776 r. ten sam urząd zarządził wstrzymanie robót w kopalni „Adler”.

W latach 1772-1776 WUG na własną rękę prowadził prace górnicze w czterech miejscach, m.in. w kopalni „Fröhlicher Anblick”, w szybie „Neu Friederik” i nadal drążonej sztolni „Heleny”. Nie były to szeroko zakrojone prace bowiem ogółem zatrudnionych było jedynie 18 osób. W 1776 r. rozpoczęte prace zostają czasowo wstrzymane. W tymże roku koncesję na roboty w sztolni „Heleny”, w szybie „Mond” (Fröhlicher Anblick”) i w szybie „Goldene Sonne” (dawny „Adler”) uzyskał Preller. Preller zbudował ponadto szyb „Friederike Juliane” oraz uzyskał koncesję na budowę nowej płuczkowni rudy i huty arszeniku.

W 1781 r. Preller zrzeka się swojego przedsiębiorstwa na rzecz kupca Hahna, który kieruje gwarectwem pod nazwą „Friederike Juliane” do 1806 r. Uzyskuje on koncesje na sztolnię „Heleny” i szyby „Goldene Sonne”, „Fröhlicher Anblick” i „Adler”. Uruchamia też nowe szyby: „Ferdinans Andenken, „Henriette”, „Neu Friedrich”, „Charlotte”, „Elizabeth Christine” i „Entenphul”. Po dwóch latach (w 1783 r.) w/w gwarectwo jest pod bezpośrednimi rządami Redena z Wyższego Urzędu Górniczego. W tym okresie główną kopalnią, w której wydobywano rudy miedzi była „Friederike Juliane”, a rudy arsenu kopalnia „Fröhlicher Anblick”.

Dokładna data budowy płuczkowi i huty w Ciechanowicach nie jest znana. Na pewno był to wiek XVIII. Wiemy jedynie, że już w 1718 r. obiekty użytkował Jagwitz z Miedzianki.

W kolejnych latach (XIX w.) Ciechanowice zmieniają właściela. Najpierw jest nim hr. von Seher-Thossa, a później von Prittwitz (do 1870 r.). Niestety nie znamy ani bliższych szczegółów ani okresów zarządów.

W 1809 r. reforma administracyjna w Prusach odbiera Ciechanowica prawa miejskie. W latach 10. XIX w. roboty górnicze w Ciechanowicach zaczęły stopniowo upadać. Od 1813 r. huta ciechanowska przerabiała wyłącznie rudy pochodzące z Miedzianki, z kopalni „Felix”, a od 1818 r. z ponownie uruchomionej kopalni „Fröhlicher Anblick”. W miarę powolne prowadzenie robót trwało do 1849 r. W tymże roku działalność kopalń miedzi („Friederike Juliane”) i arsenu („Fröhlicher Anblick”) została ostatecznie wstrzymana.

W 1854 r. ponownie uruchomiono prace w sztolni „Heleny”, a później również w szybach „Neu Adler” i „Friederike Juliane”. Niestety nie posiadamy danych do kiedy działalność górnicza była prowadzona.

W 1838 r. powstaje w Ciechanowicach spora tkalnia. W 1840 r. Ciechanowie liczą 154 domy, posiadają pałac, dwa kościoły, szkołę ewangelicką, remizę strażacką z więzieniem, folwark z owczarnią, browar, gorzelnię, 4 młyny wodne, tartak, olejarnię z rafinerią, 2 cegielnie, młyn do mielenia kory dębowej, bielnik, folusz, 2 kuźnie, szynk, 4 gospody. Ponadto pracowało 85 krosien. Okresowo czynne były kopalnie „Fröhlicher Anblick” i „Neu Adler”.

W 1855 r. – powstaje przedsiębiorstwo „Consolidirte Reicher Trost”, które skupia się na uruchomieniu górnictwa w rejonie pola środkowego i wschodniego (Ciechanowice).

W latach 1854 – 1860 następuje zjednoczenie 17. drobnych kopalń i utworzenie nowego gwarectwa pod nazwą „Consolidierte Kupferberger Erzbergwerke”. Tym samym dochodzi do połączenie terenów górniczych Miedzianki i Ciechanowic. Jednakże z czasem gwarectwo podupada finansowo i prace górnicze są prowadzone jedynie okresowo do 1898 r. W tym okresie najwyższy stan załogi w kopalniach, płuczkowni i hucie wynosił 50 osób.

W 1865 r. następuje czasowe wstrzymanie robót.

W 1867 r. przez Ciechanowice zostaje przeprowadzona linia kolejowa Wrocław-Jelenia Góra-Drezno, która przyczynia się do turystycznego ożywienia miejscowości, która staje się punktem wyjściowym w Góry Ołowiane punktem spacerowym przełomem Bobru do Janowic Wielkich.

W 1868 r. dochodzi do przerwania wydobycia w szybie „Neu Adler”.
W 1870 r. Ciechanowice zmieniają właściciela.
W 1888 r. w szybie „Neu Adler” próbowano dostać się do urabianej w XVIII w. żyły „Silberfirste”. Jednakże produkcja okazała się zbyt mała.
W 1895 r. zostają wstrzymane wszystkie roboty górnicze w Miedziance i Ciechanowicach. Do 1898 r. działają jedynie konieczne urządzenia konserwacyjne.
W 1902 r.  do terenów górniczych Miedzianki i Ciechanowic włączono kopalnię „Dorothea” w Górach Ołowianych, w ramach przedsiębiorstwa „Boberthaler Erzbergwerk”.
W 1907 r. w/w przedsiębiorstwo przejmuje przedsiębiorstwo „Consolidirite Kupferbergwerk Waltersdorf” z Mniszkowa, ale dalsze prace górnicze zostają wstrzymane ze względu na brak opłacalności.
W latach 1907-1925 następuje jeden z ostatnich etapów prac górniczych w Miedziance i Ciechanowicach, który dokładniej możemy określić jako zaprzestanie wydobycia rud.
W 1925 r. dochodzi do ogólnoświatowego kryzysu gospodarczego i związanego z nim drastycznego spadku cen metali nieżelaznych, co staje się przyczyną upadku górnictwa rud. Źródła podają, że całkowity metraż historycznych wyrobisk rejonu Miedzianki-Ciechanowic wynosił co najmniej 15 km. Szacuje się, że łącznie z wydobytych tu ok. 100 000 ton rudy otrzymano 2500 ton miedzi, 800 kg srebra i 200 ton produktów arszenikowych.

Na polu wschodnim obejmującym najbliższe otoczenie Ciechanowic wymienianych jest piętnaście żył polimetalicznych:

• 1.Alt Adler.
• 2.Armin Christian.
• 3.Bergrat Flegel.
• 4.Blauer Gang.
• 5.Ferdinands Andeken.
• 6.Friederike Julianne.
• 7.Fröhlicher Anblick.
• 8.Helene.
• 9.Juliane Morgengang.
• 10.Neu Adler.
• 11.Neuer Friedrich.
• 12.Neuer Gang.
• 13.Silberfirst.
• 14.Versuchung.
• 15.Weißer Gang.

Na tymże polu istniały trzy sztolnie: „Helene“ (w   nawiasie data uruchomienia) (1747 r.), „Górna” (1747 r.)   i „Aushife” (?) oraz kilkanaście szybów: „Alt Adler” (1754 r.), „Neu Adler” („Förderschacht”)   (?), „Fröhlicher Anblick” („Mond”) (1754 r.), „Friederike Juliane Alt“ (1772 r.), „Friederike   Juliane Neu“ (?), „Neu Friedrich” (1781 r.), „Lichtloch Schacht“
(?), „Goldene Sonne“ (dawny   szyb  „Adler Alt“) (?), „Ferdinands   Andeken” (1781 r.), „Elizabeth Christine“ (1754   i 1781 r.), „Gute Nachbarschaft” (1754 r.), „Henriete“ (1781 r.), „Charlote“ (1781 r.),   „Entenphul“ (1781 r.), „Helene” (?), „König Friederich“ (?).

Nie posiadamy   zbyt obszernej i dokładnej dokumentacji, która pozwoliła by na przedstawienie w miarę dokładnej lokalizacji dawnych   szybów, sztolni i zakładów przeróbczych (płuczkownie, huty). Dawne plany górnicze są   inaczej orientowane niż obecne mapy; góra planów to południe. Jeżeli do tego   dodamy inną skalę, mniej dokładny przebieg koryta Bobru i niejednoznaczność   odzwierciedlenia punktów węzłowych to mamy wyjaśnienie dlaczego tak trudno na obecnych podkładach   zaznaczyć położenie wszystkich
dawnych wyrobisk. Niemniej w internecie można znaleźć   plany, na których naniesione są niektóre wyrobiska (np. http://www.sztolnie.fora.pl/rudawy-janowickie)(na
przytoczonym planie zamiast sztolnia Miedziankowska winno   być sztolnia „Helene”).
Miejsca te należy traktować raczej jako wskazówki, co do   rejonu ich historycznego położenia, niż poprawne współrzędne. Dla poprawnej   pracy szybów i wyrobisk poziomych z nimi związanych konieczne byłysztolnie odwadniające. W rejonie Ciechanowie   najważniejszą sztolnią była sztolnia„Helene”, której wlot znajdował się nad Bobrem. Sztolnia   ta łączyła wyrobiska siedmiu szybów a celem dla niej wytyczonym było dotarcie do szybu  „Przybkowickiego”, do którego sztolnia najprawdopodobniej nie dotarła.Prawdopodobnie również w okolicach Ciechanowic po II   wojnie światowej prowadzone były badania dotyczące złóż uranu. Brak jest niestety   bliższych i dokładniejszych informacji na temat wykonanych wówczas prac. Najprawdopodobniej doszło   wówczas do oczyszczenia sztolni „Helene”,   która prawdopodobnie wtedy zyskała betonową obudowę przy wlocie.

Nie wiemy czy i w jakim stopniu pracami zostały objęte również starsze poziome wyrobiska związane z dawnymi szybami, które mogły zamazać   pierwotny, historyczny zarys wyrobisk.

Górnictwo rud na obszarze Ciechanowic rozwinęło się   blisko 400 lat po rozpoczęciu prac w pobliskiej Miedziance. Jednak to na Polu Wschodnim   funkcjonowało ono najdłużej, bowiem ostatnia kopalnia (nie licząc robót prowadzonych   po 1945 roku), działająca na szybie „Neu Adler” została zamknięta w 1925 r. Nie   przekreśla to faktu, iż górniczy rejon Ciechanowic stanowi ważny element nie tylko   śląskiego, ale również europejskiego dziedzictwa kultury i winien być on poprawnie zabezpieczony   i odpowiednio turystycznie zagospodarowany i upowszechniony. Ciechanowice mają   wysokie walory turystyczno-
krajoznawcze. Obecnie przez miejscowość przebiegają dwa szlaki turystyczne. W pierwszej kolejności władze samorządowe winny doprowadzić   do zabezpieczenia i ochrony dawnych hałd pokopalnianych i pohutniczych, które   są wyraźnie widoczne w
terenie. Mogą one być miejscem badań naukowych (np.   powstawania minerałów hipergenicznych)i miejscem poszukiwań minerałów. Szyby   zostały zasypane i ich rewitalizacja nie wchodzi w rachubę ze względu na bardzo wysokie   koszta. Potencjalnie
wydaje się możliwe   geoturystyczne zagospodarowanie sztolni „Helene”, jednak ze względu na jej szerokość z góry należy zakładać   jednostronny ruch zwiedzających, a to wymaga konieczności zbudowania na jej końcu szybu, którym   zwiedzający będą mogli wychodzić na powierzchnię. Również z Ciechanowic można   wytyczyć geoturystyczną trasę w Góry Ołowiane   śladami dawnego górnictwa ołowiu.

Literatura:

Dziekoński T., Wydobywanie i metalurgia kruszców na Dolnym Śląsku od XIII do połowy XX wieku. Wrocław, Warszawa, Kraków, Gdańsk, 1972.

Górniak-Zimroz J. & Maluga R., Inwentaryzacja i ocena możliwości wykorzystania reliktów dawnych robót górniczych górniczych rejonie Miedzianki. [w:] Zagożdżon P.P. & Madziarz M. (red.), Dzieje górnictwa – element europejskiego dziedzictwa kultury, t. 1, Wrocław 2008.

Madziarz M., „Cuprifodina in montibus”, o historii i pozostałości dawnych robót górniczych górniczych w rejonie Miedzianki  – miasta zrodzonego i unicestwionego przez górnictwo. [w:] Zagożdżon P.P. & Madziarz M. (red.), Dzieje górnictwa – element europejskiego dziedzictwa kultury, t. 3, Wrocław 2010.

Staff M. (red.), Rudawy Janowickie. Słownik geografii turystycznej Sudetów, t. 5, Wrocław 1998 r.

http://www.sztolnie.fora.pl/rudawy-janowickie,118/miedzianka-pole-wschodnie-ostfeld,2173.html

http://www.sztolnie.fora.pl/rudawy-janowickie,118/sztolnia-helene-w-ciechanowicach,2503.html

http://www.redbor.pl/wyprawy/lokalizacje/miedzianka_slaska.htm