Stanisław Piotrowski
Rudawy Janowickie stanowią pasmo górskie przebiegające południkowo pomiędzy przełomowym odcinkiem doliny Bobru na północy a Przełęczą Kowarską na południu. Główny grzbiet Rudaw Janowickich ma około 18 km długości, a jego najwyższym wzniesieniem jest Skalnik (945 m n.p.m.). Równolegle do pasma głównego rozciąga się grzbiet o długości około 9 km, nazywany pasmem Wielkiej Kopy (871 m n.p.m. Ponadto od głównego pasma Rudaw Janowickich odchodzi kilka grzbietów poprzecznych.
MIEDZIANKA – CIECHANOWICE:
Obszar górniczy Miedzianki i Ciechanowic ciągnie się na południe od Bobru pasmem o długości 3,5 km i szerokości 1,5 km, z północnego-zachodu ku południowemu-wschodowi od Janowic Wielkich do Ciechanowic. Przedmiotem eksploatacji były żyły i soczewki o miąższości nawet do 3 m. Zwyczajowo obszar ten dzielony jest na trzy części: pole zachodnie (Miedzianka), pole środkowe (obszar między Miedzianką a Ciechanowicami) oraz pole wschodnie (Ciechanowice). Na każdym z pól występowało, odpowiednio, 11, 4 i 9 ciał kruszconośnych. Pod względem różnorodności występujących tu minerałów Miedzianka jest chyba jednym z bardziej bogatych miejsc w Polsce. Stąd zapewne wynikał fakt, że pomimo stosunkowo skromnych dochodów z eksploatacji przez wieki wielokrotnie ponawiano próby eksploatacji tutejszych złóż. Pierwsze roboty górnicze rozpoczęto w części północno-zachodniej omawianego obszaru, który położony jest na styku trzech jednostek geologicznych:
- na północy – metamorfik kaczawski,
- na zachodzie – masyw Karkonoszy,
- na wschodzie – metamorfik Rudaw Janowickich.
Istotnym jest tutaj fakt, iż metamorfik kaczawski oddzielony jest od pozostałych jednostek strefą uskoku śródsudeckiego. W konsekwencji takiej budowy geologicznej doszło do utworzenia trzech typów mineralizacji rudnej: (1) związana z intruzją granitu karkonoskiego (metamorfizm kontaktowy), (2) związana z późniejszą działalnością hydrotermalną, (3) związana z późniejszymi procesami wietrzenia skał i minerałów.
MINERAŁY obszaru MIEDZIANKA – CIECHANOWICE:
- Aikinit
- Amfibole – hornblenda
- Amfibole – tremolit
- Amfibole – aktynolit
- Ankeryt
- Annabergit
- Apatyt
- Apofyllitt
- Argentyt
- Arsen rodzimy
- Arsenopiryt
- Azuryt
- Baryt
- Bismutynit
- Bizmut rodzimy
- Bornit
- Brochantyt*
- Carrolit (odmiana linneitu zawierająca 10-19% Cu)
- Cerusyt
- Chalkofyllit*
- Chalkopiryt
- Chalkozyn
- Chatmanit*
- Chloryty
- Chloryty – afrosyderyt (odmiana dafnitu)
- Chloryty – turyngit
- Chryzokola
- Colophonit* (agregaty wezuwianu lub granatów)
- Cuprein* (obecnie = chalkozyn)
- Czerń miedziowa* (bezpostaciowe lub groniaste pseudomorfozy po kuprycie lub chalkozynie)
- Danait (arsenopiryt kobaltowy)
- Digenit
- Enargit
- Pistacyt (epidot żelazowy)
- Erytryn
- Farmakolit
- Fluoryt
- Galena
- Galenobismutyt*
- Geokronit*
- Gersdorffit
- Gips
- Granaty
- Hematyt
- Ilmenit
- Ilvait
- Julianit* (odmiana tennantytu z domieszkami Sb, Ag i Fe)
- Kalcyt
- Kasyteryt
- Kowelin
- Ksantokonit
- Kupryt
- Kwarc
- Leukoksen (mieszanina zasobna w rutyl, anataz, brokit i tytanit)
- Limonit
- Löllingit
- Luzonit
- Maghemit
- Magnetyt
- Magnezyt
- Malachit
- Markasyt
- Martyt (pseudomorfozy hematytu po magnetycie)
- Miedź rodzima
- Mimetezyt
- Muszkiedowit* (pseudomorfozy magnetytu po hematycie)
- Nikielin
- Pektolit
- Pirokseny – diopsyd
- Pirokseny – hedenbergit
- Pirokseny – augit
- Piromorfit
- Pirotyn
- Piryt
- Polibazyt*
- Proustyt
- Pseudomalachit*
- Rutyl
- Serpentyny – serpentyn
- Serpentyny – ortochryzotyl
- Serpentyny – azbesty
- Sfaleryt
- Skalenie – adular
- Skalenie – albit
- Skalenie – mikroklin
- Skalenie – oligoklaz
- Skalenie – ortoklaz
- Smaltyn
- Smolista ruda miedzi (mieszanina chryzokoli i innych minerałów miedzi strefy utlenienia oraz stilpnosyderytu i innych)
- Spinel – hercynit
- Srebro rodzime
- Stefanit
- Stibioenargit
- Stolzyt*
- Tenoryt
- Tetraedryt
- Turmaliny
- Tytanit
- Volborthyt*
- Wulfenit*
- Zeolity
- Zeolity – laumontyt
- Zeolity – heulandyt
- Zeolity – stilbit
- Zeolity – harmotom
MINERAŁY WYSTĘPUJĄCE W OKOLICY CIECHANOWIC W UTWORACH OSADOWYCH KARBONU:
- Kaolinit (w utworach turnieju górnego i wizenu dolnego)
- Syderyt (w utworach kulmu dolnego)
UWAGI:
*Jedyne stanowisko na Dolnym Śląsku
107 minerałów okolic Miedzianki i Ciechanowic reprezentują 12 gromad (w nawiasie liczba minerałów):
Gromada I: Pierwiastki rodzime, stopy i związki międzymetaliczne (4),
Gromada III: Siarczki i pokrewne kruszce (32),
Gromada IV: Halogenki (2),
Gromada V: Tlenki i wodorotlenki (14),
Gromada VI-3: Węglany (7),
Gromada VI-6: Borany (1),
Gromada VI-7: Siarczany (3),
Gromada VI-10: Wolframiany (2),
Gromada VI-11: Fosforany (3),
Gromada VI-12: Arseniny i arseniany (5),
Gromada VI-13: Wanadany (1),
Gromada VI-15: Krzemiany i glinokrzemiany (32).
Do podanej listy należy również dodać 28 nie notowanych dotychczas w tym obszarze minerałów wtórnych, w tym 13 minerałów nie znanych dotychczas z terenu Polski – zobacz wpis pt.UNIKATOWE MINERAŁY WYSTĘPUJĄCE NA HAŁDACH DAWNEGO GÓRNICTWA POLIMETALICZNEGO OBSZARU MIEDZIANKA-CIECHANOWICE. Wszystkich w/w minerałów, z wyjątkiem dwóch ostatnich występujących w skałach osadowych karbonu, można próbować poszukiwać na kilkudziesięciu hałdach górniczych zlokalizowanych na terenie polimetalicznego złoża Miedzianka-Ciechanowice. Informacje odnośnie poszczególnych minerałów można zaczerpnąć z ogólnie dostępnej literatury mineralogicznej w języku polskim. Natomiast w Internecie można znaleźć strony internetowe na których zaznaczono położenie hałd górniczych i niektórych szybów oraz sztolni.
MNISZKÓW:
Górnictwo rud kruszców okolic Mniszkowa jest ściśle powiązane z historią górnictwa Miedzianki a później także Ciechanowic. Najprawdopodobniej na początku XVI w. rozpoczęto pierwsze prace górnicze, bowiem niektóre źródła podają, iż podczas przeprowadzonych górniczo-geologicznycjh poszukiwań w 1548 roku natrafiono na dawne wyrobiska. Następnie w drugiej połowie XVIII wieku prowadzono krótkotrwałe prace górnicze na stoku wzgórza opadającego od strony Miedzianki w kierunku Hutniczego Potoku, które nie przyniosły spodziewanych rezultatów. Działające w Mniszkowie gwarectwo górnicze o nazwie „Kupfererzbergwerk Waltersdorf” w 1907 r. zostało przejęte przez gwarectwo „Boberthaler Erzbergwerk” prowadzące prace górnicze w Miedziance, Ciechanowicach i w Górach Ołowianych. Znana sztolnia pod nazwą „Victor” była drążona najprawdopodobniej w drugiej połowie XVIII wieku. Jej wylot umiejscowiony był nad Potokiem Hutniczym. Sztolnia biegła wzdłuż szczeliny uskokowej. Miała około 75 metrów długości. Odkryte w niej zasoby rud miedzi były na tyle ubogie, że spowodowały przerwanie dalszych prac górniczych. W okolicy miejscowości stwierdzono występowanie dwóch stref okruszcowania:
- pierwsza z nich umiejscowiona jest stoku Hutniczego Grzbietu od strony Mniszkowa. Występujące tam hornfelsy przecięte są żyłkami kwarcu. W obrębie żyłek stwierdza się występowanie arsenopirytu, chalkopirytu, pirotynu, sfalerytu oraz pirytu i markasytu.
- druga ze stref położona jest na Hali Krzyżowej w Mniszkowie. Obecna jest tam strefa uskokowa przecinająca łupki łyszczykowo-kwarcowe wśród których występuje żyła kwarcowa. W obrębie tej żyły stwierdzono obecność głównie arsenopirytu i galeny, którym towarzyszyły: piryt, chalkopiryt, sfaleryt, tenantyt, oraz minerały strefy wietrzenia.
Istnieją przesłanki informujące o tym, iż na stoku wzgórza opadającego od strony Miedzianki w kierunku Hutniczego Potoku prowadzono prace górnicze związane z eksploatacją pirytów. Podkoncentrowanie tego minerału występuje w strefie kontaktu amfibolitów smużystych i łupków diorytowych z intruzją granitu Karkonoszy.
W roku 1950 w okolicy Mniszkowa odkryto złoże uranu i przez krótki okres czasu tu kopalnia rud uranu. Szacuje się, że w sumie wydobyto tu około 2266 ton rudy uranonośnej o zawartości 4531 kilogramów czystego uranu. Mineralizacja uranowa powiązana jest ze szczelinami tektonicznymi przecinającymi łupki amfibolitowe i kwarcytowe. Powyższa mineralizacja zlokalizowana jest w dwóch obszarach (polach):
- Pierwszy obszar, o powierzchni 0,1 km2, położony jest około 800 m od szybu nr 19 w Miedziance i około 600 m od kontaktu łupków łyszczykowych z intruzją granitu Karkonoszy. Wymienia się, iż występowały tu cztery szczeliny tektoniczne o rozciągłości NE, z których najbardziej uranonośną rozpoznano do głębokości około 50 m i na długości około 45 m. Żyła ta miała w kilku miejscach do 10-15 cm miąższości. Najbogatsza mineralizacja koncentrowała się w miejscach przecięcia szczeliny tektonicznej z łupkami amfibolitowymi i kwarcowymi.
- Drugi obszar górnicz położony jest w odległości około 1000 m na S od szybu nr 1 w Miedziance. Zalegały tu trzy szczeliny tektoniczne o biegu N-S.
MINERAŁY okolic Mniszkowa:
- Amfibole – aktynolit: tworzy długie, cienkie słupki, niekiedy promieniście ułożone o barwie bladożółto zielonej.
- Amfibole – hornblenda: w skałach amfibolowych.
- Andaluzyt: występuje obficie na granicy łupków łyszczykowych z granitem. Niekiedy tworzy regularne zrosty z biotytem.
- Arsenopiryt: występuje w skałach osłony metamorficznej granitu karkonoskiego. Tworzy gniazda o maksymalnych wymiarach 3x3x0,05 m razem z autunitem, smółką uranową oraz dużą ilością hematytu, chalkopirytu, kwarcu i kalcytu.
- Autunit: minerał powiązany z uranem. Występuje w strefie wietrzenia, na granicy pomiędzy minerałami pierwotnymi a wtórnymi, z reguły na poziomie -112 a -178 m p.p.t. Współwystępują z nim gum mit i torbernit.
- Chalkopiryt: jest obecny w soczewce kwarcowo-kalcytowej. Towarzyszy smółce uranowej. Obficie współwystępują z nim arsenopiryt i hematyt.
- Chalkozyn: brak bliższych danych na temat występowania tego minerału.
- Epidoty – zoizyt: występuje w łupkach kwarcytowych, gdzie jest niewyraźnie plamisty.
- Galena: brak bliższych danych odnośnie jej występowania.
- Granaty: są obecne w łupkach łyszczykowych w strefie kontaktu z granitem karkonoskim. Wraz z nimi współwystępują andaluzyt i kordieryt.
- Gummit: minerał uranu. Występuje w szczelinach tektonicznych, w skałach metamorficznych wraz z torbernitem, autunitem i smółką uranową.
- Hematyt: jest również obecny w szczelinie tektonicznej, gdzie występuje wspólnie z autunitem, torbernitem, smółką uranową, arsenopirytem, chalkopirytem, kwarcem i kalcytem.
- Ilmenit: występuje w skałach zbudowanych z amfibolitów o teksturze kierunkowej, gdzie tworzy makroskopowo widoczne pasma. Wspólnie z nim obecne są tytanit i rutyl (sporadycznie).
- Ilvait: jest obecny na górze Wołek, gdzie tworzy w hornfelsach kilkucentymetrową wkładkę z niewielką ilością magnetytu.
- Kwarc: jest pospolity w żyłach kruszcowych.
- Kalcyt: w miejscach okruszcowania tworzy żyły i soczewki kwarcowo kalcytowe.
- Kasyteryt: jest obecny w aluwiach cieku wodnego występującego na wschód od Mniszkowa. Tworzy nieforemne i nieobtoczone ziarna o średnicy 0,2-0,4 mm o barwie od miodowej do brunatnej.
- Piroksen – salit: tworzy słupki do 0,05 mm długości; ale bez bliższych danych odnośnie występowania.
- Piryt: jest obecny na kontakcie łupków diorytowych i amfibolitów z granitem karkonoskim. Dawniej był przedmiotem eksploatacji.
- Rutyl: występuje w formie akcesorycznej w skałach kontaktowych.
- Torbernit: jest obecny w szczelinach tektonicznych przecinających łupki amfibolowe i kwarcytowe, w pobliżu kontaktu z granitem karkonoskim. W szczelinach tych występuje okruszcowanie minerałami uranowymi: torbernitem, smółką uranową, autunitem oraz, w niewielkich ilościach, obecne są również: arsenopiryt, hematyt, chalkopiryt, jak również soczewki kalcytu i kwarcu.
- Uraninit: występuje w kilku miejscach, około 500 m od kontaktu skał przeobrażonych i granitu karkonoskiego. Do najważniejszych miejsc występowania tego minerału należy obszar położony około 800 m od szybu nr 19 w Miedziance. Występują tu 4 żyły uranowe o miąższości do 10-15 cm rozciągające się na długości do 45 m. Razem z uranitem obecne są również: smółka i czerń uranowa oraz w niewielkich ilościach autunit i torbernit. Drugi rejon występowania uraninitu położony jest około 1 km na południe od szybu nr 1 w Miedziance, gdzie stwierdza się występowanie 3 żył. Występująca mineralizacja jest zbliżona do w/w a dodatkowo obecne są również: arsenopiryt, hematyt, chalkopiryt, kalcyt i kwarc.
UWAGA: blenda uranowa (smolista) i smółka uranowa to naciekowe odmiany uraninitu.
- Wezuwian: został stwierdzony w skale na południowym krańcu wsi; ale bez bliższych danych.
23 minerały występujące w okolicy Mniszkowa reprezentują następujące gromady (w nawiasie liczba minerałów):
III. Gromada: Siarczki i pokrewne kruszce (5).
V. Gromada: Tlenki i wodorotlenki (4).
VI.3. Gromada: Węglany (1).
VI.14. Gromada: Minerały uranylu (3).
VI.15. Gromada: Krzemiany i glinokrzemiany (10).
WIEŚCISZOWICE
Okolice Wieściszowic mają złożoną budowę geologiczną. Leżą bowiem w strefie okrywy granitu masywu Karkonoszy. W Rudawach Janowickich wyróżnia się trzy zespoły skalne różniące się wiekiem i genezą:
- Proterozoiczne i staropaleozoiczne skały przeobrażone (metamorficzne),
- dolnokarbońskie skały osadowe,
- górnokarbońskie granitoidy Karkonoszy.
Pomiędzy Pisarzowicami a Wieściszowicami występuje seria łupków chlorytowo-serycytowych okruszcowanych pirytem. Długość tej serii wynosi około 4 km, a ogólna miąższość powyżej 100 m. Dominującą skałą jest tutaj biały lub jasnoszary pirytonośny łupek serycytowo-chlorytowy zbudowany z kwarcu, albitu, serycytu i jasnozielonego chlorytu. Zawartość pirytu w tych skałach wynosi do kilkunastu procent. Drugą odmianę łupków stanowi łupek chlorytowy, który ma barwę ciemnozieloną i zawiera znacznie mniej pirytu, kwarcu i skaleni. W sąsiedztwie w/w obszaru (rejon Kolorowych Jeziorek) umiejscowiony jest nieczynny kamieniołom amfibolitów smużystych.
MINERAŁY okolic WIEŚCISZOWIC:
- Amfibole – hornblenda – pirytonośne łupki serycytowo-chlorytowe,
- Amfibole – aktynolit – pirytonośne łupki chlorytowe,
- Ankeryt – łupki talkowe,
- Arsenopiryt – bez bliższych danych,
- Bornit – łupki serycytowo-chlorytowe,
- Boulangeryt – w żyłach kwarcowych, w północnej odkrywce łupków pirytonośnych,
- Bournonit – j.w.,
- Chalkopiryt – j.w. oraz w łupkach serycytowo-chlorytowych,
- Chalkozyn – łupki pirytonośne,
- Dolomit – j.w. oraz w żyłkach kwarcowych przecinających prostopadle łupki pirytonośne,
- Epidot – pistacyt – chlorytowe łupki pirytonośne,
- Epidot – zoisyt – amfibolity, np. na wzgórzu kościelnym,
- Fluoryt – w prostopadłych żyłkach lub soczewkach w łupkach pirytonośnych równolegle z kwarcem i kalcytem,
- Galena – w żyłkach kwarcowych, w łupkach pirytonośnych,
- Halotrychit – pirytonośne łupki serycytowo-chlorytowe,
- Ilmenit – łupki pirytonośne,
- Jamesonit – w żyłkach kwarcowych obecnych w łupkach pirytonośnych,
- Kalcyt – w żyłkach wspólnie głównie z kwarcem występujących w łupkach pirytonośnych,
- Kwarc – w żyłach o miąższości nawet do kilku metrów wśród łupków pirytonośnych,
- Limonit – w łupkach pirytonośnych,
- Miedź rodzima – występuje w śladowych ilościach w szczelinach łupków pirytonośnych,
- Łyszczyki – biotyt – w łupkach pirytonośnych,
- Pirotyn – w niewielkich ilościach w żyłkach kwarcowych przecinających łupki pirytonośne,
- Piryt – w pirytonośnych łupkach chlorytowych i chlorytowo-serycytowych prawie zawsze w zrostach z kwarcem,
- Prenit – znany z amfibolitów smużystych i erlanów,
- Pseudocopiapit – tworzy naskorupienia kilkumilimetrowej miąższości na powierzchni łupków pirytonośnych. Jest to jedyne stanowisko występowania tego minerału na Dolnym Śląsku,
- Sfaleryt – w żyłkach kwarcowych przecinających łupki pirytonośne. Sporadycznie występuje również blenda cynkowa,
- Skalenie – albit – bez bliższych danych,
- Syderyt – j.w.,
- Talk – w łupkach pirytonośnych,
- Tennantyt – w żyłkach kwarcowych w łupkach pirytonośnych,
- Tytanit – w łupkach pirytonośnych,
- Wezuwian – j.w.
34 minerały, znane z literatury, okolic Wieściszowic (nie tylko z rejonu Kolorowych Jeziorek, ale również ze skał występujących poza tym obszarem) reprezentuje następujące gromady:
Gromada I: pierwiastki rodzime, stopy i związki międzymetaliczne (1),
Gromada III: siarczki i pokrewne kruszce (13),
Gromada IV: halogenki (1),
Gromada V: tlenki i wodorotlenki (2),
Gromada VI-3: węglany (4),
Gromada VI-15: krzemiany i glinokrzemiany (11).
RĘDZINY
W Rędzinach z punktu geologicznego istotny jest kamieniołom marmurów. Złoże marmurów dolomitycznych obramowane jest amfibolitami smużystymi. W kamieniołomie wyróżniamy 5 poziomów eksploatacyjnych. Głównym składnikiem budującym marmury jest dolomit, oprócz którego występują kalcyt i syderyt oraz podrzędnie oliwiny, pirokseny, granaty, muskowit i biotyt. Pod względem barwy wyróżniamy marmury białe, zielonkawe, żółte, kremowe, różowe i inne. Na powierzchniach spękań występują dendryty (utworzone przez związki manganu) oraz nacieki limonitu. W północnej części wyrobiska w dolomitach występują duże skupienia zielonego i żółtego serpentynu. Z kolei w części zachodniej i północnej kamieniołomu obecne są strefy mineralizacji hematytu (o barwie wiśniowo czerwonej) oraz chalkopirytu. W szczelinach dolomitów, w pobliżu kontaktu ze skałami osłony stwierdza się występowanie włóknistego sepiolitu przypominającego azbest. Większość występujących w kamieniołomie minerałów (na podkreślenie zasługuje fakt, iż większość z nich nie jest typowa dla skał dolomitycznych) powstała jako wynik oddziaływania pobliskiej intruzji granitu karkonoskiego.
MINERAŁY okolic RĘDZIN:
- Amfibole – hornblenda można ją znaleźć na wschodnich zboczach góry Dzicza Góra. Występują tam ziarna i słupki o wielkości do 1 mm. Skupia się w warstwach jednomineralnych i przechodzi w biotyt.
- Amfibole – aktynolit – w skałach amfibolitowych. Tworzy długie, cienkie słupki o barwie bladożółtozielonej, które niekiedy są promieniście ułożone.
- Apatyt – stwierdzony w skałach wschodnich zboczy góry Dzicza Góra.
- Autunit – występuje w strefach wietrzenia razem z gum mitem, torbernitem i innymi minerałami wtórnymi.
- Chalkozyn – w kamieniołomie dolomitów występuje żyła o miąższości 0,5-1 m i długości 15 m. Współwystępuje z nim malachit, azuryt, kupryt i tlenki Fe.
- Dolomit – główny składnik marmurów dolomitycznych.
- Epidot zoisyt – obecny podrzędnie w łupkach kwarcytowych.
- Granaty – grossular – w marmurach dolomitycznych.
- Granaty – andradyt – skałki wschodniego zbocza góry Dzicza Góra.
- Hematyt – w dolomitach i marmurach dolomitycznych.
- Kalcyt – marmury dolomityczne oraz skałki wschodniego zbocza góry Dzicza Góra.
- Kupryt – zobacz chalkozyn.
- Malachit – j.w.
- Muskowit – marmury dolomityczne.
- Nakryt – zachodnie zbocza góry Dzicza Góra oraz w rudzie arsenowej dawnej kopalni Arnold.
- Oliwiny – forsteryt – marmury dolomityczne.
- Pirokseny – diopsyd – j.w. oraz na górze Dzicza Góra.
- Piryt – j.w.
- Prehnit – wschodnie zbocze góry Dzicza Góra w formie bardzo cienkich żyłek widocznych dopiero pod mikroskopem.
- Sepiolit – w kamieniołomie dolomitów. Tworzy zbite, włókniste skupienia o białych włóknach i do 10 cm długości.
- Serpentyny – serpentyn – w marmurach dolomitycznych razem z chryzotylem i antygorytem.
- Serpentyny – antygoryt – j.w.
- Serpentyny – chryzotyl – j.w. oraz na południowym zboczu Dzicza Góra.
- Serpentyny azbest – tworzy cienkie żyłki w wapieniach.
- Skalenie – bytownit – wschodnie zbocze góry Dzicza Góra.
- Skapolity – j.w.
- Talk – obecny w marmurach dolomitycznych.
27 znanych minerałów okolic Rędzin reprezentuje następujące gromady:
Gromada III: siarczki i pokrewne kruszce (2),
Gromada V: tlenki i wodorotlenki (2),
Gromada VI-3: węglany (3),
Gromada VI-11: fosforany (1),
Gromada VI-14: minerały uranylu (1),
Gromada VI-15: krzemiany i glinokrzemiany (18).
LITERATURA:
J. Janeczek, K. Kozłowski, J. Żaba. Zbieramy minerały i skały. Wyd. Geologiczne, Warszawa 1991.
J. Lis, H. Sylwestrzak. Minerały Dolnego Śląska. Wyd. Geologiczne, Warszawa 1986.
1 odpowiedź na MINERAŁY WSCHODNIEJ CZĘŚCI RUDAW JANOWICKICH