OBIEKTY SAKRALNE WE WSI DOBKÓW
Stanisław Piotrowski
Dobków to długa wieś łańcuchowa ciągnąca się na przestrzeni około 3,5 km wzdłuż Bukownicy, prawobrzeżnego dopływu Kaczawy. Leży w Rowie Świerzawy u północnego podnóża Pogórza Wojcieszowskiego, stanowiącego jednocześnie północną granicę Grzbietu Wschodniego Gór Kaczawskich. Doliną Bukownicy prowadzona jest granica pomiędzy Górami Kaczawskimi a Pogórzem Kaczawskim. W takim ujęciu lewobrzeżną (południową) część Dobkowa należałoby zaliczyć go Gór Kaczawskich, a część prawobrzeżną (północną) do Pogórza Kaczawskiego [1].
Dobków jest wsią bardzo starą i o nietypowej jak na tym terenie historii, co jest widoczne między innymi w jej zabudowie. W trakcie budowy klasztoru w Lubiążu po raz pierwszy pojawia się na Dolnym Śląsku nazwisko Helmrich. Otóż jak dowodzą historycy Helmrichowie z Frankonii odpowiedzieli na apel Bolesława I Wysokiego i z pierwszą falą osadników wyruszyli na Śląsk. Jego syn, Henryk I Brodaty, ofiarował następnie klasztorowi w Lubiążu 500 dużych frankońskich łanów i wówczas to na tym obszarze powstaje, wymieniona w 1203 roku nowa miejscowość Helmrichesdorf koło Świerzawy. Po wielu zmianach nazw obecnie miejscowość ta nosi nazwę Dobków. W roku 1227 dla tej miejscowości odnotowano nazwę Hellebrechtsdorf, w 1260 r. pojawia się nazwa villa Helmrici, a w 1316 r. villa Helerici. Od roku 1334 miejscowość znana jest pod nazwą Dorf Helmicsdorf, a od roku 1370 – Hellinbrechtisdorf. W XVI w. Pojawiają się nazwy Helmissdorf (1512) i Helmsdorf (1540). Od 1667 r. funkcjonuje dwie nazwy miejscowości Kleinhaltendorff i Kleinhelmsdorff. Ta ostatnia nazwa od 1736 r. pisana jest rozdzielnie Klein Helmsdorf. Z kolei od roku 1786 nazwa miejscowości przyjmuje brzmienie Klein-Hannsdorf lub Klein Helmsdorf. Pod koniec XIX w. Miejscowość powraca do nazwy Kleinhelmsdorff, która utrzymuje się do 1945 r. Po wojnie nazwa zostaje zmieniona na Chełmno, a w roku 1946 na obecną nazwę Dobków. Należy jednak wspomnieć, że bezpośrednio po wojnie, przez krótki czas, miejscowość nosiła nazwę Wola Rakowa, na cześć nazwy rodzinnej miejscowości pierwszych osadników, przy czym nazwa ta pozostała nazwą nieoficjalną [1,5].
W konsekwencji analizy zebranych dotychczas materiałów historycy przyjmują, że pierwszy osiadły na Dolnym Śląsku Helmrich założył przed rokiem 1203 obecną wieś Dobków. Więcej z dokumentów nie wynika i tylko poprzez analogię przyjmuje się, że jako dziedziczny sołtys pilnował on budowy kościoła, a ponadto przysługiwało mu prawo prowadzenia młyna, jatki, przewodniczenia ławie wiejskiej i pobierania co trzeciego feniga z opłat sądowych. Kościół w Dobkowie wymieniany jest co prawda dopiero w 1399 r. ale raczej trudno uzasadnić, by nie istniał wcześniej. Dobków nigdy nie doczekał się badań archeologicznych i szerokiego studium historycznego, a z pewnością na to zasługuje. Jak wiele zagadek i tajemnic kryje w sobie ta miejscowość – na to pytanie mogą dać odpowiedź tylko odpowiednio pokierowane prace. Okazują ku temu będą prace związane z budową we wsi wodociągu, które mają ruszyć w przyszłym roku. Na pewno rzeczą zastanawiającą, jak na tak starą historię, jest skromna wielkość starego cmentarza przykościelnego, obecnie już w większości zlikwidowanego [1] [2].
Przez całą swoją historię Dobków zaliczany był do najzamożniejszych i najlepiej zorganizowanych wsi w Górach Kaczawskich. W XIX wieku znany był z muzykowania i dobrych budowniczych [1].
Dobków do sekularyzacji w 1810 r. należał do klasztoru cystersów w Lubiążu. Czy tylko dlatego jako jedyna miejscowość w byłym powiecie świerzawskim pozostał katolicki? Być może były też inne tego przyczyny, ale w tej chwili trudno to jednoznacznie rozstrzygnąć. Jest faktem, iż Dobków nie posiada tak charakterystycznego dla innych pobliskich miejscowości położenia w sąsiedztwie, niemal, że przez drogę, dwóch różnych Kościołów. Jest to szczególnie widoczne w przypadku Wojcieszowa Dolnego czy Świerzawy (Fot. 1). W Dobkowie mam prosty układ, po środku wsi rozpościera się bryła kościoła pod wezwaniem Świętego Idziego (Fot. 2). To, iż Dobków pozostał w swej historii katolicki nie oznacza, iż na jego terenie nie mieszkali osoby innego wyznania. Kroniki parafialne odnotowują w Dobkowie zamieszkiwanie przez protestantów po raz pierwszy w roku 1687 – jedna osoba. Następne dane odnoszą się już do XIX wieku. W roku 1845 w Dobkowie mieszkało 45 protestantów, którzy stanowili 3,7% mieszkańców. Z kolei w latach 1865 i 1895 kroniki odnotowują obecność odpowiednio 59 i 18 protestantów, co stanowiło odpowiednio 4,7% i 1,7% ogółu mieszkańców. Po roku 1895 kroniki nie odnotowują już obecności protestantów w Dobkowie.
Podczas wizji terenowej w sierpniu 2003 roku naliczono w Dobkowie 32 obiekty sakralne (Fig. 1, Fot. Tablica I – IV), na które składają się: (a) kaplice wotywne (domkowe wg [1]), (b) kapliczki przydrożne, (c) kapliczki domowe, (d) krzyże przydrożne i (e) figury wotywne. Obiekty te są w miarę równomiernie rozmieszczone na terenie całej wsi. Do tych obiektów nie wliczono dwóch krzyży położonych w bezpośrednim sąsiedztwie kościoła p.w. Św. Idziego. Jeden z tych krzyży znajduje się na prawo od wschodniej bramy prowadzącej na teren kościoła. Drugi natomiast zlokalizowany jest po prawej stronie zachodniego wyjścia z kościoła. Oba są krzyżami misyjnymi. Do w/w obiektów również nie wliczono kaplicy cmentarnej położonej przy zachodnim murze cmentarnym, po prawej stronie zachodniej bramy. Kaplica ta została wymieniona podczas wizytacji Archidiakona Straussa w 1677 roku [2]. Jej wnętrze urządzone było na wzór ogrodu Getsemane. W latach późniejszych, jak również obecnie, używana była jako kostnica. Natomiast pod koniec lat 60-tych XX wieku i do lat 80-tych kaplica służyła jako obiekt katechetyczny. Te trzy obiekty uważa się za integralną część zabudowy kościelnej, odmiennej od 32 obiektów sakralnych rozrzuconych po wsi.
(a) Kaplice wotywne reprezentowane są przez trzy obiekty, generalnie podobne do siebie pod względem wielkości i architektury. Są to obiekty Nr 2, 6 i 16 – takich obiektów naliczono (Fig. 1, Fot. Tablica I – II). Kaplica Nr 2 położona jest w dole wsi. Została ona założona na rzucie kwadratu i przykryta cztero spadowym daszkiem namiotowym zwieńczonym krzyżem. Kaplica posiada dwa prostokątne okna oraz półkolisty portal nad którym widnieje mała wnęka, w której obecnie widnieje obraz. Jej czas powstania jest datowany na koniec XVIII wieku [1], ale data ta nie jest precyzyjnie ustalona.
Druga kaplica wotywna – obiekt Nr 6 – również jest położony w dole wsi i na parceli należącej do, obecnie zrujnowanego, dworu z drugiej połowy XVI w., przebudowanego w XVIII i XIX wieku [1]. Natomiast zgodnie z rejestrem zabytków gminy Świerzawa, wspomniany dwór, wpisany do rejestru zabytków 29.05.1989 r. pod Nr 931/J, jest nieco starszy i datowany na XV wiek z przebudową do XIX wieku. Po II wojnie światowej, aż do czasu uporządkowania numeracji domów w Dobkowie, zabudowania dworu nosiły numer 1, co może sugerować, iż jego zabudowania są następstwem rozbudowy pierwszego i najstarszego domu w Dobkowie, od którego rozpoczyna się historia miejscowości. Kaplica ta zbudowana jest na planie prostokąta i przykryta dwuspadowym daszkiem. Dwa okna są kwadratowe a portal lekko półkolisty nad którym widnieje mała wnęka, wypełniona kwiatami, a nad nią większa wnęka o zarysie prostokątnym, obecnie zakryta deskami. Jej powstanie datowane jest na początek XIX w. [1].
Trzecia kaplica wotywna, obiekt Nr 16, stoi w pewnym oddaleniu od wsi, na wzgórzu Kapliczna, które swoją nazwę zawdzięcza właśnie owej kaplicy. W dokumentach niemieckich kaplica ta bywa nazywana „kaplicą feudalną” (niem. Lehnkapelle – por.[2]). Jest to kaplica zbudowana na rzucie kwadratu i zwieńczona cztero spadowym daszkiem namiotowym zwieńczonym krzyżem. Posiada dwa małe kwadratowe okna i portal zakończony delikatnym łukiem. W kaplicy znajduje się prawie ludzkiej wielkości klasycystyczna figura Jezusa na Górze Oliwnej. Kaplica częściowo zbudowana jest z naturalnego kamienia. Obecnie, na szczycie tego wzgórza, posadowiony jest krzyż górujący nad kaplicą, ustawiony przez mieszkańców wsi w 2003 roku z okazji 800-lecia Dobkowa. Na temat daty powstania tej kaplicy niestety nie dysponujemy żadnymi informacjami.
W dokumencie biskupstwa wrocławskiego, rocznik 1857 [3], wymieniane są dwie większe kaplice prywatne, które należy identyfikować z w/w kaplicami wotywnymi, jednak ich lokalizacja nie została podana. Faktycznie kaplic wotywnych jest trzy i są one zbliżone do siebie pod względem stylu, wyposażenia itp. Trudno jednoznacznie rozstrzygnąć która z nich jest najstarsza, a która najmłodsza. Być może przytoczony dokument nie wymienia wszystkich kaplic, bądź też jedna z nich powstała po 1857 roku. Rozstrzygnięcie tych wątpliwości wymaga dodatkowych studiów wykonanych przez specjalistów.
Według dawnych niemieckich mieszkańców Dobkowa żywe są historie o „biednych duszach”, które po śmierci nie znalazły spokoju i błąkają się po wsi. Tak więc to dla ich zbawienia zbudowane zostały owe kaplice [2].
(b) Kapliczki przydrożne – w tej grupie obiektów możemy wyróżnić ich dwa rodzaje. Pierwszym z nich są tzw. kapliczki słupowe [por. 1] reprezentowane przez obiekty Nr 4, 5, 24, 29 i 31. Obiekty te są zbudowane na rzucie kwadratu i z reguły przykryte daszkiem. Tylko obiekt Nr 5 wykazuje pewną odmienność bowiem jego zakończenie jest łukowate bez przykrycia daszkiem. W swej górnej części, z reguły na wysokości 1,5 m, znajduje się wnęka, w której umieszczony jest obraz, figura, kwiaty itp. Na daszkach dwóch z wymienionych obiektów umieszczony jest również krzyż. Dla jednej z nich, ale bez podania dokładnej lokalizacji, wymieniany jest XIX w. Jako data jej (ich) powstania.
Drugim rodzajem kapliczek przydrożnych są kapliczki kamienne, reprezentowane przez obiekty Nr 15 i 23. Obie wykonane są z łupków zieleńcowych, a więc materiału rodzimego i są niestety zapomniane. W przypadku obiektu Nr 15 jest to poniekąd usprawiedliwione, bowiem kapliczka znajduje się w dolince bezimiennego potoku płynącego poniżej wzgórza Kapliczna. W czasach niemieckich dolinka ta była zagospodarowana i zamieszkała. Obecnie, a zwłaszcza po ostatnich powodziach, dolinka jest mocno zarośnięta i rozmyta przez wody powodziowe, stąd przejście nią nie jest łatwe i de facto nie jest ona uczęszczana. Z kolei obiekt Nr 23 znajduje się przy budynku Wiejskiego Domu Kultury, który za czasów niemieckich był plebanią. Z zapewnień sołtysa wsi, Pana Edwarda Grabskiego, wiemy, że w najbliższym czasie kapliczce zostanie przywrócony jej należny wygląd.
(c) Kapliczki domowe – są to małe obiekty wbudowane w formie małej wnęki nad wejściem do budynku. Obecnie naliczono ich cztery i są to obiekty Nr 14, 17, 25 i 26. W tym wykazie pominięto jedną kapliczkę zbudowaną już w latach 70-tych XX w., która znajduje się w domu naprzeciwko numeru 53. Wyraża ona kultywowanie pewnych tradycji, ale nie stanowi funkcjonalnego związku z pozostałymi obiektami.
(d) Krzyże przydrożne – również i w tej grupie dostrzegamy pewną różnorodność. Mamy więc właściwe krzyże przydrożne, które reprezentowane są przez 10 obiektów, przy czym jeden z nich, umieszczony na wzgórzu Kapliczna, jest obiektem współczesnym. Pozostałe to obiekty Nr 1, 8, 9, 13, 18, 22, 27, 28 i 30. Drugim rodzajem są tzw. krzyże słupowe, które tworzą żelazne ozdobne krzyże spoczywające na prostopadłościennym cokole, na którym często wmurowane są tablice okolicznościowe. Ponieważ są one zamalowane, więc nie udało się, jak na razie, ich odczytać. Takich obiektów mamy cztery – Nr 3, 10, 19 i 20. W źródłach historycznych dotychczas o ich genezie, okolicznościach i dacie powstania nie udało się odnaleźć żadnych wzmianek.
(e) Figury wotywne – tego typu obiektów mamy cztery: Nr 7, 11, 12 i 21. Obiekt Nr 7 to figura Św. Jana Nepomucena stojąca na ozdobnym cokole. Zlokalizowana jest na terenie dawnej zagrody, która obecnie jest całkowitą ruiną. Figura powstała najprawdopodobniej w XVIII w. [1], ale bliższych okoliczności zupełnie nie znamy. Druga figura – obiekt Nr 12 – to figura MB z Dzieciątkiem o bardzo ludowych cechach. Figura stoi na cokole, na którym widnieje napis „Maryjo – Królowo Polski – Módl się za nami”. Czy i jaki był napis pierwotny tego nie wiemy, tak jak nie znamy daty powstania figury. Figura jest obecnie przykryta metalowym daszkiem z oświetleniem. Trzecia figura – obiekt Nr 11 – wyraża Św. Antoniego i umieszczona jest we wnęce nad wejściowymi drzwiami do budynku, który za czasów niemieckich stanowił przedszkole i miejsce zamieszkania sióstr zakonnych. Po II wojnie światowej mieściła się w nim Szkoła Podstawowa i mimo chęci ówczesnych władz do zdjęcia figury przetrwała ona w tym samym miejscu do obecnych czasów. Budynek został oddany do użytku w sierpniu 1911 roku [2] i taką też datę powstania figury można założyć. Czwarta figura – obiekt Nr 21 – to pierwotnie wzniesiony w 1921 r. pomnik ofiar I wojny światowej. Pomnik wykonany jest z piaskowca. Postument tworzą trzy ramiona, a ze środkowego wyrasta 2 metrowa kolumna z ozdobną głowicą koryncką, którą wieńczy figura MB z Dzieciątkiem Jezus na rękach. 3 anioły, które otaczają kolumnę, podtrzymują opadający wieniec laurowy. Pomnik w swej istocie jest nadzwyczajny, bowiem nie tylko symbolizuje zwykły heroizm, lecz wprowadza jednocześnie żałobę ofiar wojny, gdzie rodzina zmarłego, wzmacniana przez MB w nadziei na wieczne życie, winna godnie wyrażać i czcić pamięć zmarłego. W roku 1948 zmieniony został napis na cokole, zmieniający de facto wymowę pomnika. Pojawia się wówczas tablica z orłem i napis „PRL 1948. Polska swoim obrońcom. Ufundowane staraniem OSP wraz z obywatelami gromady Dobków.” Mylnie jest więc podawana w niektórych pracach (por. [1]) data powstania figury datowana na XVIII-XIX w.
Zarówno z dostępnych materiałów, rozmów z pierwszymi polskimi mieszkańcami Dobkowa, nie wydaje się, by jakaś większa liczba wyróżnionych obiektów sakralnych uległa zniszczeniu po 1945 roku, zwłaszcza w latach 50-tych ubiegłego wieku, kiedy to władza ludowa starała się eliminować takie obiekty z miejsc publicznych. Znany jest tylko właściwie jeden przypadek zniszczenia, w wyniku naturalnej starości, krzyża na posesji Nr 61, który nie został odtworzony.
Duże nagromadzenie obiektów katolickiego kultu w Dobkowie skłania niektórych specjalistów do wyrażenia opinii, iż na terenie wsi mógł istnieć w XVIII w. jakiś warsztat, które wykonywał te obiekty (por. [1]). W innych materiałach czytamy dodatkowo, „iż w Dobkowie musiał być czynny w XVIII w. warsztat kamieniarski, wskazują na to liczne rzeźby świętych, ustawionych wzdłuż drogi biegnącej przez wieś. Potwierdzeniem tego faktu jest nieczynny kamieniołom ze śladami eksploatacji kamienia wapiennego oraz piec do jego wypalania” [4]. Nie wydaje się to prawdopodobne. Charakter obiektów sakralnych jest na wskroś osobisty, wyrażający pewne przeżycia tego, który jest wystawiał, ale nie są to obiekty sztampowe, które wyszły z zakładów rzemieślniczych. Wzdłuż wsi wcale nie ma dużo rzeżb świętych. Ponadto w Dobkowie nie ma surowca rzeźbiarskiego. Występujące w okolicach wsi łupki zieleńcowe, wapienie krystaliczne czy zlepieńce nie są skałami nadającymi się do rzeźbiarskiej obróbki. Najbliższe złoża piaskowca nadającego się do takich celów znajdują się w okolicach Jerzmanic, a więc miejsca oddalonego o blisko 20 km. Mamy więc tutaj przykład ogromnej, niczym nie potwierdzonej spekulacji
W niektórych opracowaniach możemy się również spotkać ze stwierdzeniami, iż w okolicach Dobkowa istniały inne jeszcze obiekty kultu. W jednych wspomina się, że w pobliżu (okolicach) wzgórza Marciniec a w kierunku Radzimowic stały stacje drogi krzyżowej wykonane z piaskowca [2]. Mimo wieloletnich penetracji tego obszaru nie natrafiono ani na żadne ślady takich obiektów, ani też na żadne fragmenty piaskowca, który tam nie występuje i momentalnie byłby wychwycony. Chyba już tylko przez pomyłkę spotykamy się ze stwierdzeniami, iż „ciekawą atrakcją dla turystów może być droga polna w kierunku szubienicy (chodzi o dolinkę leżącą na zachód od wzgórza Kapliczna – zob. opis punktu Nr 15) z ustawionymi kapliczkami kamiennymi wzdłuż drogi” [4].
Nietypowy jak na warunki Śląska utrzymał się w Dobkowie przez 800 lat jego historii katolicki charakter. Pewnym odstępstwem od reguły jest wiek XIX kiedy we wsi pojawiają się protestanci, ale zawsze są oni tylko bardzo małym fragmentem społeczności. Katolicyzm społeczności Dobkowa przejawia się nie tylko w budowie różnych obiektów sakralnych, ale uzewnętrznia się prawie wszędzie, jak chciażby w budownictwie, kiedy to wywietrzniki w budynkach gospodarczych przybierają formę krzyża.
Przytoczona powyżej krótka historia jednej tylko miejscowości z terenu Gór Kaczawskich niesie w sobie wiele informacji i zarazem wiele tajemniczości. Charakter katolicki Dobkowa jest naprawdę wielce zastanawiający i może stać się swoistym magnesem przyciągającym specyficznego turystę. Wiele problemów jakie czekają tą i inne miejscowości w wyjaśnieniu ich historii może być sprzyjające ożywieniu badań, poszukiwań oraz innych form kontaktów społeczności lokalnej z osobami, które uznają, iż region ten wart jest chwili refleksji. Wiemy, iż wieś liczy sobie już 801 lat i aż prosi się by tą jej historię ukazać bardziej pełnie. Nigdy nie były tu prowadzone badania archeologiczne, a szkoda. W najbliższej przyszłości miejscowość czeka budowa wodociągu. Może ta inwestycja przyczyni się do wniesienia nowych informacji poprzez archeologiczny jej nadzór.
Literatura
[1] Staffa M. (red.), 2000: Słownik geografii turystycznej. T. 6. Góry Kaczawskie. Wyd. BIS S.C. Wrocław.
[2] Dienst F., 1993: Kleinhelmsdorf. Chronik eines niederschlesischen Dorfes. Leipzig.
[3] Schematismus des Bistums Breslau, Jahrgänge 1857.
[4] Analiza lokalnych atrakcji turystycznych w miejscu zamieszkania. Maszynopis. UMiG Świerzawa, bez daty.
[5] Michler A., 2002: Złotoryjskie rody. Helmrichowie. Wyd. Nauczycielskie Jelenia
Góra.
Spis rycin
Fig. 1. Plan Dobkowa z zaznaczeniem lokalizacji obiektów sakralnych (podkład – fragment mapy topograficznej w skali 1:10 000, arkusz 462.113, zgoda Głównego Geodety Kraju nr KZ-8040/135/1226/03)
Spis fotografii
Fot. 1. Panorama Świerzawy od strony północnej. Z lewej kościół katolicki, z prawej budynek kościoła protestanckiego.
Fot. 2. Panorama Dobkowa od strony południowej, ze wzgórza Kapliczna. W centrum kościół p.w. Św. Idziego.
Fot. 3. Dobków – wywietrzniki w kształcie krzyży w budynku gospodarczym.
Tablica I. Obiekty sakralne Dobkowa Nr 1-8.
Tablica II. Obiekty sakralne Dobkowa Nr 9-16.
Tablica III. Obiekty sakralne Dobkowa Nr 17-24.
Tablica IV. Obiekty sakralne Dobkowa Nr 25-31.
Mapa obiektów sakralnych we wsi Dobkow
Wszystkie fotografie Stanisław Piotrowski
Fot. 1. Panorama Świerzawy od strony północnej. Z lewej kościół katolicki, z prawej budynek kościoła protestanckiego.
Fot. 2. Panorama Dobkowa od strony południowej, ze wzgórza Kapliczna. W centrum kościół p.w. Św. Idziego.
Fot. 3. Dobków – wywietrzniki w kształcie krzyży w budynku gospodarczym.
Fot. 4. Mapa lokalizacji obiektów sakralnych we wsi Dobków