GÓRNICTWO PIRYTÓW W WIEŚCISZOWICACH (RUDAWY JANOWICKIE)
Kolorowe Jeziorka (Czerwone)
Wieściszowice (1255-Ronowe, 1360-Ronau, 1726-Rohnau, 1785-Rohn, Rohnau, 1925-Rohnau im Riesengebirge, 1945-Ronów, 1946-Wieściszowice) są starą wsią wzmiankowaną już w 1255 r. jako osada istniejąca. Najwyższy stan ludności miejscowość zanotowała w 1885 r. – 774 osoby. W 2008 r. miejscowość liczyła „zaledwie” 400 mieszkańców. Do 1292 r. osada stanowiła własność klasztoru cystersów z Lubiąża. O jej późniejszych dziejach niewiele wiadomo. Z roku 1305 pochodzi wzmianka o kościele. Wynika stąd, że w tym czasie miejscowość musiała być znaczącą wsią. W drugiej połowie XVI w. (1559 r.) wzniesiono nowy kościół, który służył ewangelikom do 1654 r. Wieściszowice stały się bardziej znane w XVIII w., gdy stały się własnością hr. von Promnitza. Później (2. poł. XVIII w.) wieś za panowania hr. Rzeszy Chrystiana Friedricha weszła w skład posiadłości rodu Stolberg-Wernigerode, właścicieli Grodztwa k/Kamiennej Góry. Największe zmiany w Wieściszowicach zaszły po 1785 r., kiedy to w pobliżu wsi zaczęto wydobywać łupki pirytonośne (piryt minerał o wzorze FeS2). Wieściszowice zachowały w znacznej mierze pierwotny układ przestrzenny łańcuchówki. W XVIII w. wieś liczyła 22 kmieci, 67 zagrodników i 8 chałupników. Był tu kościół katolicki, plebania, szkoła, 3 młyny wodne i bielik. W 1825 r. wieś liczyła 97 domów i dodatkowo istniało wolne sołectwo z gorzelnią, dwie inne gorzelnie oraz tartak. W 1840 r. w miejscowości czynnych było ponadto 78 warsztatów tkackich. W 2008 r. ludność miejscowości wynosiła 400 osób. Do zabytków Wieściszowic zaliczyć należy późnogotycką kaplicę cmentarną z 1559 r, poewangelicki kościół Najświętszego Serca Pana Jezusa z 1850 r. oraz drewniany dom nr 61.
Wieściszowice położone są na terenie Rudaw Janowickich, które stanowią pasmo górskie przebiegające południkowo pomiędzy przełomowym odcinkiem doliny Bobru na północy a Przełęczą Kowarską na południu. Główny grzbiet Rudaw ma około 18 km długości, a jego najwyższym wzniesieniem jest Skalnik (945 m n.p.m.). Równolegle do pasma głównego rozciąga się grzbiet o długości około 9 km, nazywany pasmem Wielkiej Kopy (871 m n.p.m.) i są to bezpośrednie okolice Wieściszowic. Ponadto od głównego pasma Rudaw Janowickich odchodzi kilka grzbietów poprzecznych. Okolice Wieściszowic mają złożoną budowę geologiczną. Leżą bowiem w strefie okrywy granitu masywu Karkonoszy. W Rudawach Janowickich wyróżnia się trzy zespoły skalne różniące się wiekiem i genezą:
- Proterozoiczne i staropaleozoiczne skały przeobrażone (metamorficzne),
- dolnokarbońskie skały osadowe,
- górnokarbońskie granitoidy Karkonoszy.
Pomiędzy Pisarzowicami a Wieściszowicami występuje seria łupków chlorytowo-serycytowych okruszcowanych pirytem. Długość tej serii wynosi około 4 km, a ogólna miąższość powyżej 100 m. Dominującą skałą jest tutaj biały lub jasnoszary pirytonośny łupek serycytowo-chlorytowy zbudowany z kwarcu, albitu, serycytu i jasnozielonego chlorytu. Zawartość pirytu w tych skałach wynosi do kilkunastu procent. Drugą odmianę łupków stanowi łupek chlorytowy, który ma barwę ciemnozieloną i zawiera znacznie mniej pirytu, kwarcu i skaleni. W okolicy Wieściszowic można znaleźć szereg minerałów, takich jak: albit, aktynolit, ankeryt, arsenopiryt, biotyt, bornit, boulangeryt, bournonit, chalkopiryt, chalkozyn, dolomit, fluoryt, galena, halotrichit, hornblenda, ilmenit, jamestonit, kalcyt, kwarc, limonit, miedź rodzima, muskowit, pirotyn, piryt, pistacyt, prehnit, pseudocopiapit, sfaleryt, syderyt, talk, tetraedryt, tytanit, wezuwian i zoisyt. W okolicy Kolorowych Jeziorek typowe są minerały wtórne powstałe w wyniku przeobrażeń minerałów budujących otaczające łupki pirytonośne i są to:
- groniaste żółte naskorupienia minerału o zapachu siarki, które tworzy uwodniony siarczan żelaza o skomplikowanym składzie chemicznym,
- białe wykwity uwodnionego siarczanu żelaza o gorzkim smaku epsonitu. Minerał ten występuje okresowo bowiem jest łatwo rozpuszczalny w wodzie,
- szare, kruche kryształki gipsu tworzące nacieki i wykwity,
- pseudocopiapit występujący w formie żółtych lub pomarańczowych luźnych, ziarnistych skupień oraz naskorupień.
W 1785 r. rozpoczęto eksploatację pirytów w wyrobisku północnym, powstaje kopalnia „Hoffnung” („Nadzieja”), przy której zlokalizowano zakłady przeróbcze. W 1793 r., około 400 m powyżej, założono kopalnię „Neue Glück” („Nowe Szczęście), a w 1796 r. najwyżej położoną, około 600 m wyżej, najmniejszą kopalnię „Gustaw”. Wówczas to Preller, posiadający kopalnie w Ciechanowicach, rozwinął technologię przerobu pirytów w siarczany Cu i Fe. Zakład przeróbczy, tzw. witriolejnię, wzniesiono w pobliskim Płoszowie (obecnie część Wieściszowic w dolinie Mienicy określana potocznie jako osada „Pod Zegarem”). Była tu kruszarnia rudy, płuczkownia, wyprażania i zbiorniki na kwasy. Od 1869 do 1925 r. piryty przerabiano z kolei na kwas siarkowy. Jednakże już w latach 30. XIX w. kopalnie postawiono w stan likwidacji. Po 1830 r. wałbrzyski kupiec Lauschner utworzył nowe gwarectwo i przejął wydobycie pirytów. W 1838 r. scalił on istniejące kopalnie w przedsiębiorstwo o nazwie „Morgenstern”. W 1872 r. kopalnie i hutę w Płoszowie przejęła fabryka kwasu siarkowego „Silesia” z Żar. Od 1902 r. w oparciu o siarczany z Wieściszowic oraz siarczany cynku i barytu w Płoszowie produkowano jedynie farby olejne. W latach 1892-1903 nastąpił spadek cen pirytów, w efekcie czego kopalnie były chwilowo nieczynne. W 1904 r. Wznowiono eksploatację złoża, ale piryt przerabiano w Żarnowie w zakładach koncernu „Silesia”. Ostatecznie w 1925 r. koncern „Morgenstern” zakończył eksploatację pirytów, a wyrobiska zalała woda. Głównym powodem upadku wydobycia była konkurencja na rynku surowców tańszych pirytów hiszpańskich. Efektem zaniechania prac górniczych było zalanie wyrobisk i w ten sposób doszło do utworzenia Kolorowych Jeziorek. W 1833 r. kamiennogórski kupiec Winkler założył obok huty zakład kąpielowy, w którym stosowano wody siarczkowe z płuczkarni i leczono choroby reumatyczne. Jednak już po siedmiu latach „uzdrowisko” zostało zlikwidowane. Po 1945 r. wieś pozostała osadą rolniczą. W 1947 r. Zjednoczenie kopalń Rud Żelaza przeprowadziło ponowne badania rozpoznawcze złoża. W latach 1953 –1954 Instytut Metali Nieżelaznych w Gliwicach prowadził prace badawcze nad wzbogacaniem pirytów z byłej kopalni „Nadzieja”. Odkrycie złóż siarki w okolicach Tarnobrzega i Grzybowa powoduje zaniechanie dalszych prac badawczych w okolicy Kolorowych Jeziorek. Po zaniechaniu prac górniczych w 1925 r. Sama przyroda kształtuje tu krajobraz. Potok Mienica i jego dopływy zalały wyrobiska i powstały obecne trzy jeziorka:
- Purpurowe,
- Błękitne,
- Zielony Stawek (okresowo).
Przed laty, poniżej Purpurowego Jeziorka, istniało Żółte Jeziorko położone w istniejącym do dziś, wyraźnie zaznaczonym leju.
Roślinność okolic Kolorowych Jeziorek jest stosunkowo uboga ze względu na cienką warstwę gleby oraz skład chemiczny otaczających skał i wody. W jej składzie dominują gatunki borowe (siedliska borowe = bory):
- kruszczyk szerokolistny,
- chrobotek mniejszy,
- chrobotek koralkowy,
- widłoząb falisty,
- widłoząb miotlasty,
- rokiet cyprysowaty,
- pszeniec zwyczajny,
- pszeniec leśny,
- śmiałek pogięty,
- rokietnik pospolity,
- gruszczka jednostronna,
- borówka czarna,
- borówka brusznica.
Z drzew obecne są sosny zwyczajne oraz brzozy brodawkowe. Wśród nich obficie występują mchy i porosty. Ponadto licznie obecne są grzyby, w tym purchatnica piaskowa, grzyb rzadki i obecnie wymierający na terenie Polski.
Z płazów obecne są: salamandra plamista, traszka górska oraz kumak górski. Głównym przedstawicielem gadów jest żmija zygzakowata. Z ssaków obecne są: wiewiórki, jeże, lisy oraz jenoty. Na podkreślenie zasługuje obecność w okolicy Kolorowych Jeziorek nietoperzy. Na 21 gatunków występujących w Polsce, na tym obszarze znana jest obecność 4 przedstawicieli: nocek rudy, nocek duży, gacek brunatny oraz mopek.
W ostatnich latach w Wieściszowicach powoli rozwija się funkcja letniskowo-turystyczna, głównie związana z Kolorowymi Jeziorkami i Rudawskim Parkiem Krajobrazowym. Ponadto blisko stąd na Wielką Kopę na którą prowadzi szlak turystyczny. Również szlak turystyczny przebiega wzdłuż dawnej kolejki wąskotorowej łączącej kopalnie pirytów z Marciszowem.
Niewątpliwą atrakcją miejscowości są Kolorowe jeziorka (których obszar wynosi 2799 ha), które są raczej stawami, a właściwie zalanymi wyrobiskami pozostałymi po wydobyciu pirytów. Są to trzy zbiorniki u podnóża Wielkiej Kopy (871 m n.p.m.) powstałe w miejscu wyrobisk dawnych niemieckich kopalń, z których największa i najstarsza (z 1785 roku), usytuowana na terenie Purpurowego Jeziorka, nosiła nazwę Hoffnung. Kopalnia Hoffnung jest również wymarzonym miejscem dla kolekcjonerów minerałów, którzy mogą tu znaleźć fluoryty, chalkopiryty i piryty. Ponieważ jednak kolekcjonerska pasja źle odbija się na kruchych skałach, obłupywanych nadmiernie przez kolekcjonerów, niebawem może powstać tu rezerwat. Pozostałe kopalnie, jak wspomniano wyżej, nosiły nazwy: Neues Glück (1793 – teren Błękitnego Jeziorka) i Gustav Grube (1796 – teren Zielonego Stawku). Jeziorka leżą na różnych wysokościach: Purpurowe Jeziorko (Czerwone Jeziorko) ok. 555 m n.p.m, Błękitne Jeziorko (zwane też Szmaragdowym, Niebieskim lub Lazurowym) 635 m n.p.m., a najwyżej położony Zielony Stawek (Czarne Jeziorko) na ok. 730 m n.p.m., Całe wyrobisko Purpurowego Jeziorka ma długość 430 m, a maksymalna szerokość 110 m. Wysokość ścian mierzona od poziomu wody wynosi od 30 do 150 m. Jeziorko posiada urozmaiconą linię brzegową. Intensywne zabarwienie wody pochodzi od związków żelaza, różnobarwnych łupków budujących jego podłoże oraz od głębokości wody. Woda w jeziorze wykazuje bardzo niski stężenie jonów wodoru (pH=3) i jest to właściwie odczyn kwasu siarkowego. Na terenie jeziorka zlokalizowana jest dawna sztolnia, około 20 m poniżej ścieżki dydaktycznej. Jej długość wynosi 132 m, szerokość 1,5 m a wysokość 1,7 m. Korytarz sztolni jest zalany wodą. W sztolni panuje temperatura w zakresie od 6,3 do 7,3 oC a wilgotność dochodzi do 91-98%. Błękitne (Zielone) Jeziorko oddziela od niżej położonego Purpurowego Jeziorka 20 metrowy pas terenu (pas skałek), w którym wykuto przekop w formie tunelu, strop, którego pokrywają kryształki gipsu. Kolor wody tego jeziorka pochodzi od związków miedzi, pierwiastka którego jest stosunkowo mało w otaczających skałach, ale, który powoduje silne zabarwienie wody. Błękitne Jeziorko jest mniejsze od Jeziorka Purpurowego. Jego długość wynosi 150 m, a szerokość waha się w granicach 30-40 m. Na jego terenie znajdują się 2 sztolnie, obie na stoku Mnichów. Pierwsza ma długość 45, a jej fragmenty są zalane wodą. Panuje w niej temperatura rzędu 3,1-5,2 oC a wilgotność dochodzi do 85-89%. Drugą sztolnię stanowi krótki 10 m korytarz. Wszystkie sztolnie na terenie Kolorowych Jeziorek nie są udostępnione dla turystów.
Zielony Stawek (Czarne Jeziorko) na ok. 730 m n.p.m., jest on najmniejszy i okresowo wysycha, ponadto jest trudny do lokalizacji ze względu na zalesienie terenu. Swój kolor Purpurowe Jeziorko zawdzięcza składowi chemicznemu ścian i dna wyrobiska, które obfitują w związki miedzi i żelaza, przede wszystkim piryt, który tworzy sześcienne kryształy o kolorze podobnym do złota i stąd bywał nazywany złotem głupców. Piryt występuje tu w łupkach serycytowo-chlorytowych, a jego zawartość dochodzi do 10-12%. Woda w Purpurowym Jeziorku jest właściwie roztworem kwasu siarkowego o pH=3 i wody z tego jeziorka pić nie należy. Kolor wody w pozostałych jeziorkach determinują związki miedzi, a nie siarki. Woda w nich jest zdecydowanie czystsza, bez zapachu, czasami bywa bezbarwna.
Przez teren przyległy do jeziorek biegnie zielony szlak turystyczny z Wieściszowic na Wielką Kopę oraz niebiesko znakowana trasa rowerowa. Planowane jest utworzenie na tym terenie rezerwatu przyrody nieożywionej. Na terenie Kolorowych Jeziorek powstała ścieżka dydaktyczna „Zielonym szlakiem przez Kolorowe Jeziorka”, stworzona przez nauczycieli i uczniów Gimnazjum Publicznego w Marciszowie oraz Stowarzyszenie Rozwoju Gminy Marciszów. Z pewnością dostarczy ona odwiedzającym to miejsce turystom cennych informacji dotyczących jeziorek, sztolni oraz przyrody wokół nich.
Stanisław Piotrowski